Phần Lan hạnh phúc, dù (hay nếu) không có… metal?

Album thứ 7, The Regeneration Itinerary, vừa phát hành, ngày 23/5, khắp trên các nền tảng vật lý tới digital, đáng chú ý nhất bởi artwork “cosmic” của illustrator Adrien Bousson. Từng được gọi là Scandinavian cyber-metal (Allmusic) và nay nhào nặn thành ra một tổng thể black metal-điện tử không-giống-ai, ban nhạc … And Oceans, không ngạc nhiên, thuộc về bờ tây của Vịnh Bothnia, biển Baltic, Phần Lan - Vaasa, quê hương tay trống cự phách Kai Hahto của Nightwish và Wintersun.

Cũng ngay lúc này 22 và 23 tháng 5, cách đó 420 km, tại Tavastia club, Helsinki, đang diễn ra hội thảo và trình diễn metal đồng tổ chức Nahka Agency và Music Finland: mang tên WTF (Welcome to Finland) Capital of Metal. Ngoài 2 ngày trình diễn liên tục với các nghệ sĩ metal tân binh sáng giá như Vermilia, Stoned Statues hay Cvlt Ov The Svn, ban nhạc cựu trào Kiuas sẽ trình diễn trọn vẹn  album kinh điển 20 tuổi The Spirit of Ukko, cùng sự góp mặt các agency hàng đầu trong giới metal Châu Âu.

Emil Karlsen & Albert, Ovllá. Photo: Knut Åserud

Nằm trong chuỗi sự kiện tôn vinh Oulu, Thủ đô Văn hóa Châu Âu 2026, là buổi công diễn vở opera Ovllá, sáng tác bởi nhà soạn kịch người Sámi, Siri Broch Johansen, âm nhạc Cecilia Damström, đạo diễn Heta Haanperä, đồng sản xuất Sámi National Theatre Beaivváš, Oulu Theatre, và Oulu Sinfonia, vào tháng 1, ngày 16. Vở opera thuật lại những bi thương, nỗi cô đơn sự lạc loài giữa chính trú sở người bản địa Sámi, dưới ách thống trị của nhà cầm quyền. Nhưng thành phố lớn thứ 6 ở Phần Lan, thủ phủ của giải đấu guitar "pha-ke"  “Air Guitar World Championships” (tháng 8 hàng năm), còn gắn liền với nhóm heavy metal Sentenced nằm lòng trong cộng đồng metal Phần Lan và vươn ra thế giới, trong đó có Việt Nam: thử xem, gothic của album The Cold White Light hay melodic death của Amok, dù đều từ internet? 

Để ý kỹ hơn về nhạc rock và metal Phần Lan, chắc chắn danh sách còn dài: Hevisaurus cho trẻ em, HIM (bản hit Funeral of Hearts) cho trái tim thổn thức, Korpiklaani cho tiệc tùng đẫm bia (và rượu), Rasmus để nhận ra tuổi thật của mình…, của 8x. Giọng ca Floor Jansen đương nhiệm của Nightwish chia sẻ về Nightwish với cây bút James Weaver: “Âm nhạc kích thích sức tưởng tượng, kích thích không chỉ trí tưởng tượng mà còn nét nhiệm màu của thực tại, như chim di trú để tránh đông, hay thế giới choàng tỉnh sau mùa đông kết thúc. Bao nhiêu điều diệu kỳ bé nhỏ ngay giữa thiên nhiên.”

Forever của Stratovarius lần đầu cất lên trong phim vào ngày 29 tháng 12, một ngày cuối năm lạnh lẽo, ở tập 34, và nhiều lần nữa trước khi kết thúc bộ phim ở tập 66: nằm trong album phòng thu thứ 5 Episode của Stratovarius do Noise Records (Đức) phát hành tháng 4 cùng năm (ngày 22).  7 tháng 9 năm 1996 series 첫사랑/ Mối tình đầu của ĐD Lee Eung Jin lên sóng KBS. 

Có người cho rằng, khởi đầu Hàn Lưu chính thức từ bản tình ca “gắn liền một thời tuổi trẻ” Forever, mà chính người Hàn cũng chỉ 2 lần chứng kiến chính chủ Stratovarius diễn live. Còn ở Việt Nam, 30 ngót trôi qua, chắc chắn có một ai đó cho rằng đây là nhạc… pop!

Phần Lan hạnh phúc, cũng (hay dù) có… kaamos?

Giống với khái niệm lỏng lẻo “rock Việt”, suomirock hay Scandinavian Metal là những quan niệm… chưa rốt ráo. Thực tế, Fennoskandia, từ tiếng Latin Fennia (Phần Lan) và Scandia (Scandinavia), là bán đảo ở Châu Âu bao gồm các bán đảo Scandinavia và Kola, đất liền Phần Lan và Karelia, giáp thành phố Sankt-Peterburg (tên gọi cũ của Leningrad), Nga. Eo đất Karelian Isthmus, nhân chứng lịch sử trận chiến lịch sử giữa Phần Lan và Hồng Quân Liên Xô - Chiến tranh Mùa đông khắc nghiệt đầu Thế Chiến II, và đại xạ thủ bắn tỉa Simo Häyhä, được đặt thành album đầu tay của Amorphis, một ban nhạc tuyến đầu của metal Phần Lan và quốc tế. 

Khung cảnh khi hoàng hôn vừa tắt vào mùa đông ở các ngọn đồi (fjall) ở Pallastunturi, ở Muonio, Lapland / Wikimedia Commons

Có một câu trả lời từ Susanna Viljanen, một Quoran đã nhận được hơn 308 triệu view, về nhạc nặng Phần Lan quê hương của chị. Susanna trả lời như sau: tóm lược, khí hậu càng xa xích đạo, cụ thể là Bắc Âu, càng sầu thảm, u tối, thê lương tỉ lệ thuận với phong cách nhạc; bản tính con người Phần Lan cũng u ám, và u uất, lạnh lùng. Chị tiếp tục phân tích, tiếng guitar phá tiếng ồn ĩ cảm tưởng như “chúng ta” - là người Phần Lan - đang có khả năng kiểm soát, trong tiếng máy móc giòn giã, rền vang, hay công xưởng công nghiệp (trước Nokia). Và nữa, theo Susanna, chẳng phải cái lạnh cắt thịt cắt da, mà cái đáng sợ là bóng tối bao trùm  - kaamos, đêm cực, là khi mặt trời không mọc quá chân trời, từ đầu tháng 12 tới cuối tháng 1 ở phần lớn miền bắc…

Lứa giữa 8x Việt Nam chào đời, thì cơn sốt metal càn quét thế giới Âu-Mỹ, đơn cử tạp chí Soundi ở Phần Lan với Whitesnake và Judas Priest. Trong lúc Zero Nine, ban nhạc số 1” Phần Lan, và anh em Zachary Hietala và Marko Hietala của Tarot (sau đó gia nhập Nightwish) còn chật vật khẳng định âm nhạc tự sáng tác, giữa sự tràn lan của jytä, hard rock chuộng hình thức và bề ngoài, “hoặc giống với Final Countdown, hoặc chơi thrash metal” (Marko, kể lại trong một phỏng vấn 1993). Khi âm thanh thrash metal cập cảng bùng nổ ở Phần Lan, còn được dịch là spiidi, và trở thành đối trọng bất đắc dĩ cho sự ẻo lả - “poppiness of light metal” (Njassa, 1988), guitar và giọng ca Jiri Jalkanen của Stone, ban nhạc lừng lẫy ở “địa phương” (Phần Lan) thốt lên: “Tất cả các ban nhạc Phần Lan đều gồng lên để giống Phần-Lan, phải tỏ ra đặc biệt.”

Lần lượt 3 ngọn núi từ trái qua phải: Pyhäkero, Palkaskero và Pallaskero, ở Muonio, Lapland / Wikimedia Commons

Ấy mà Stratovarius là ngoại lệ, chú ngựa ô của power metal, và heavy metal Phần Lan nói chung. Năm 1987, một nhà phê bình ở trang Soundi viết, “nhạc này sạch bong như vậy! Chẳng có gì táo bạo!”. Thậm chí từng có thời điểm fan phải mua đĩa nhập khẩu vì đắt đỏ và khan hiếm như báo chí viết về họ, thì ở Nhật album thứ 2 Twilight Time tiêu thụ 30000 bản (1994) và Dreamspace tiêu thụ 50000 (1995). Stratovarius không lướt ván bằng dân tộc tính (Finnish) như các ban nhạc cùng thời như Waltari và Amorphis (cụ thể là chuỗi 4 album viết về sử thi Kalevala, ngợi ca di sản thần thoại bản địa), còn truyền thông Phần Lan lại ưa chuộng các nghệ sĩ và dòng nhạc ngoại nhập ở Anh, Mỹ. Bước ngoặt lội ngược dòng với người Phần Lan xảy ra với album Episode (1996) - và bản Forever - và sau đó là Visions (1997), xếp thứ 5 trên bảng xếp hạng.

1997 và 1998 cũng thời điểm là 2 album đầu tay của Nightwish, Angels Fall First và Oceanborn. Sự hào sảng, trau chuốt và bắt tay trong giai điệu mở ra kỷ nguyên power metal bán-cổ điển cộp mác Phần Lan như Nightwish (trước khi Marco Hietala rời nhóm), Sonata Arctica, Apocalyptica, và kỷ nguyên nghe metal “thị trường” bùng nổ, xuất khẩu khỏi biên giới và cất cao như chính giọng soprano của Tarja Turunen, thành viên sáng lập Nightwish. Học giả Eero Sipilä, Đại học Helsinki, thuật lại, “heavy boom giữa thập niên 00” “xuất hiện trên truyền hình hàng tuần, và các lễ hội âm nhạc, trong nghiên cứu Unique Roots of Finnish Metal. Cùng trong nghiên cứu, trích dẫn Säynekoski, 1992; Österman, 1995, sự đặc sắc của Sentenced là giai điệu tính của guitar khác lạ với death metal, và trong tiếng keyboard trong nhạc của Amorphis. Trên mục âm nhạc trên web finland.fi, James Weaver cho rằng metal Phần Lan có cấu trúc cực kỳ trúc trắc, tiếng guitar réo rắc đầy mê hoặc của Children of Bodom, các âm trầm của cello với Apocalyptica, hay các truyện kể mê ly của Nightwish, và hơn hết, một nung nấu muốn bày tỏ biết bao cảm xúc. 

Sông Vääräjoki ở Sievi, vùng Ostrobothnia, phía nam thành phố Oulu / Credit: Dave_S. - Flicker

Kärtsy Hatakka, nhóm Waltari, khẳng định, “Với mỗi album bạn phải chứng minh mình là người Phần Lan - không phải Mỹ hay quốc gia nào khác, đích xác chính là Phần Lan.” Có lẽ đã ít nhiều thay đổi, nhưng năm 2012, cứ 100.000 người Phần Lan có 53 ban nhạc chơi metal. Cựu nguyên thủ Sanna Marin cũng là người hâm mộ Nightwish. Thủ tướng trẻ nhất thế giới từng nói, “Tôi là một con người. Tôi cũng đôi lần muốn tìm tới niềm vui, ánh sáng và khoái hoạt giữa mây mù phủ giăng.”