Không không-chỉ là, hay không chỉ-là?

Nhà phê bình John Berger, tác giả quyển Ways of Seeing, từng ví việc nghe nhạc giống như một mũi tên lao vút đi, dựa theo Nghịch lý Zeno về chuyển động, tương truyền chiểu theo lời ghi của Aristotle [1]. Theo Berger, chúng ta không thể đoạt tóm âm nhạc vào bất kỳ thời điểm nào (trừ khi… tắt nhạc, hay tùy vào tưởng tượng của bạn).

Có lẽ khi đó, cái lớn lao, hay điều vặt vãnh không thật quan trọng, nếu như chúng ta trôi vào một dòng chảy của âm thanh, hay thậm chí, bởi âm thanh để dồn chúng ta tiến vào hiện tại tiếp diễn, tiếp diễn, và tiếp tục tiếp diễn. Chừng nào còn nhạc, chúng ta sẽ còn có cái để nghe, để “ngoạn-nhĩ”.

Credit: Neue Meister Music

Không-gian tạo nên âm nhạc, và không-gian trở thành vật chứa. Một vật chứa khác là bản thu, là những mỏ neo lơ lửng trong tâm trí tập thể, vừa định dấu cho một thời đại quá vãng nhưng cũng đang hồi sinh, cũng vừa không ngừng chờ được khám (rồi hẵng) phá. Âm nhạc mỗi khi cất lên, dù không hay có lời hát, đón nhận với chủ thể đầu tiên: người diễn tấu hay ngân nga, với chính mình, thoát thai ra khỏi miền tâm tưởng để cất cánh - dẫu vô hình. Sự hiện diện tiệm cận với đặc ân, chí ít với người viết, xảy ra khi khán giả hiện diện và chia sẻ trên cùng một không-gian, để tâm và toàn ý. Khi ấy, mỗi lần diễn tấu, thời gian vừa ngưng đọng, cũng vừa chuyển động, khác với sự cứng nhắc của bản thu, chủ yếu vẫn là vật phẩm tiêu thụ thứ cấp.

Theo triết gia “đường phố” G. Bachelard trong quyển Thi pháp không gian (La Poétique de l'Espace, 1958) “ngôi nhà […] hình dung tựa như một cấu trúc dịch chuyển tựa như hơi thở thời gian". Không-gian có thực, không “gian” chút nào, đục đẽo, kết gắn và gửi gắm tâm tư vào trong, và do đó, tỏ lộ ra ngoài. Theo triết gia hiện đại Michel Serres, nhà văn Virginia Woolf cần cả một chiếc đồng hồ “đo đạc dòng chảy thời gian; [bà] sử dụng cả một ngôi nhà.”

Nơi không gian đó, thời gian trở nên cái “hữu hình”, bởi lẽ một điều rất hiển hiện: Các cốt thiết, cái tinh thể, cái đó vô hình đối với hai con mắt - A. de Saint-Exupéry, bản dịch Bùi Giáng.

Tim Allhoff muốn tạo một phản đề trước một thế giới càng lúc càng trở nên ồn ã, xao động, để ta nương vào khoảnh khắc hiện tại, và đắm chìm vào cái thế giới bên trong của mỗi người, dìu dắt bởi những thanh âm lắng đọng, phiêu linh. Trong cách anh khai thác chủ đề nội quán, nhìn trở vào bên trong thông qua phương tiện âm thanh - âm nhạc, “câu chuyện về hai thế giới khác nhau, hữu thức và vô thức” đưa chúng ta dần rời khỏi hiện tại để tiến vào sâu hơn bản thể. Hãy đến, trong lời mời gọi của âm nhạc, khép mắt, và lắng nghe…

 
Hành trình âm nhạc | Sound of the Lighthouse #1

The Lighthouse là sáng tác đầu trong list, dù nằm cuối album Voyage, phát hành tháng 3, 2019 của nghệ sĩ soạn nhạc tuba người Na Uy (artwork của Oli Bentley).

Trong playlist, đơn vị thưởng thức quen-mà-lạ của bộ phận thính giả, trật tự tác phẩm, đặc biệt ở một album concept thường quy giản thành tuân thủ về chủ đề sáng tác, vẫn có thể xâu chuỗi - tương tự như văn bản, văn bản số - theo chủ đích, dựa trên một ấn tượng nhất định dành cho. Tác phẩm Figures at the Seaside, lấy cảm hứng từ họa phẩm cùng tên năm 1931 Personnages au bord de la mer của Picasso, được Britta Byström, giải âm nhạc mới Barbro B. Johansson, vận dụng từ kiệt tác Bình Quân luật, Prelude số 12 trong tập 2 của Bach, nhằm “xâu chuỗi từng ý tưởng âm nhạc đầy gợi hình [của nhà soạn nhạc] vương vãi bên một bờ biển.”

Một tác phẩm khác, The Hidden Kingdom của nghệ sĩ cổ điển và folk và đương đại Emily Stewart, trích trong album The Anatomy of Melancholy vốn dựa trên tác phẩm cùng tên của Robert Burton, xuất bản năm 1621, gồm hơn 13.000 về cái gọi… trầm cảm theo ngôn ngữ hiện đại. Một đĩa nhạc thính phòng đương đại, có lẽ để thưởng thức riêng, sau đó ít lâu, trong những nhiều lần “trải lòng” (lay bare) qua âm nhạc.



Jóhann Jóhannsson (1969 – 2018) là nhà soạn nhạc yểu mệnh tài năng. Orphée là album solo cuối cùng của ông, dựa trên bộ phim theo phong cách ấn tượng Orphée (1950) của đạo diễn Jean Cocteau, tích truyện muôn thuở Orpheus cũng như thuộc bộ ba về OG thi-nhân (Orphic Trilogy). Nếu để ý, sự chuyển dịch từ ngọn hải đăng rọi chiếu giữa đêm, biết đâu so đo với mặt trăng, hoàn toàn có dụng ý, và xin phép không bao giờ tường minh lý giải. Với Jóhannsson, ông muốn tái lập “một thời kỳ chứng kiến các mối quan hệ không còn nữa và các mối quan hệ mới khởi đầu, những cuộc đời bỏ lại phía sau và một cuộc đời mới khởi sự bằng một thành phố.” 

Phần đọc thể hiện bởi diễn viên Gillian Anderson đọc lại bức thư tuyệt mệnh của nhà văn Virginia Woolf, thuộc phần đầu Tuesday thuộc album cũng là vở ballet đương đại Woolf Works, biên đạo bởi Wayne McGregor và âm nhạc, không ai khác, chính là nhà soạn nhạc Max Richter quen thuộc. Three Worlds sử dụng chất liệu - văn liệu - từ ba tác phẩm của nữ sĩ Bà Dalloway, Orlando và The Waves (Những lớp sóng, dịch giả Nguyễn Thành Nhân). Đó là, có lẽ, là những cơn sóng ngoài khơi, chốn xa xăm. Và cũng, biết đâu, những con sóng hung hãn, gầm rú trong tâm trí, đều đặn theo chu kỳ rọi vào trong.

Trọn playlist tuyển lựa bởi psychenosian - psychenosian.substack.com

----

[1] Nếu tất cả mọi thứ đều chiếm một khoảng không gian khi nó đứng yên, và nếu khi nó chuyển động thì nó cũng chiếm một khoảng không gian như thế tại bất cứ thời điểm nào, do đó mũi tên đang bay là bất động”.
[2] Cette « maison » est une sorte de maison légère qui se déplace, pour moi, sur les souffles du temps
[3] https://www.dacapo-records.dk/sites/default/files/texts/8226724_book.pdf
[4] https://emily-stewart.com/track/2551116/the-hidden-kingdom, cũng như http://tapchisonghuong.com.vn/tin-tuc/p0/c70/n30384/Giai-ma-noi-sau-muon-cua-Robert-Burton-sau-400-nam.html

Không-chỉ không-gian

Âm thanh và âm nhạc: như men và bột, là bơ và không khí khi làm bánh; là rung động trong thanh quản, dây đàn cũng như những khoảng lặng; còn là những dòng suy nghĩ miên mải quyện cuốn vào dòng âm nhạc từ biết bao nhiêu nghệ sĩ sáng tác; hoặc, có khi, là những tương tư, khoắc khoải được phổ thành nhạc, gắng gượng muốn tỏ cùng...
Cứ mỗi chiều thứ 2, vào 16h từ 12/5/2025, Không gian đọc The Lighthouse mời bạn cùng tái hiện một thói quen không hề dễ: thưởng thức có-chủ-đích. Có người từng nói, không-thời gian còn có thể là âm nhạc.
Người tham gia được yêu cầu tạm thời cất đi các thiết bị (nghe-nhìn, máy tính để làm việc) và không mang nước uống và thức ăn vào The Lighthouse. (Hãy ghé Paper & I cafe ở tầng trệt hoặc lầu 2 trước, hoặc sau buổi nghe.)
Tiêu-đề khác dành cho các buổi nghe nhạc ở The Lighthouse là Silence is something you can actually hear, cùng mượn “đôi” tiêu đề từ album của Tim Allhoff, vốn mượn từ một dòng văn trong Kafka on the Shore (bản dịch Kafka bên bờ biển, Dương Tường) - cuối chương 15, tác giả Haruki Murakami. Anh đã từng trình diễn ngay giữa Nam Thi House, năm 2024.
Cảm ơn Ash Asia Vietnam cung cấp thiết bị nghe nhạc cho các buổi thưởng thức.