Ständchen, đánh số D. 967 N° 5, gắn chặt với giai thoại mùi mẫn, diễm tình, nhưng vô căn xuyên suốt qua lời Việt Khúc nhạc chiều (Phạm Duy) về người con gái trót phải lòng người ca sĩ, bỏ mặc người nghệ sĩ mang khối tình mang xuống… 

Không phải và không thể, nếu muốn nói quá đỗi giản lược, bó hẹp như thế, trừ khi đó là… tuyền đài, phải chăng? Hãy nhớ, trên bia mộ cho Schubert, nhà thơ và kịch tác gia Franz Grillparzer (1791 - 1872) viết: Nơi đây nền Âm-Nhạc chẳng những mai-táng một sự-nghiệp đồ-sộ, mà còn vùi chôn cả những viễn-cảnh vĩ-đại hơn xa, Die Tonkunst begrub hier einen reichen Besitz, aber noch viel schönere Hoffnungen.

Schubert bên piano, 1945, Gustav Klimt

Trong Schwanengesang, kiệt tác kế tiếp sau Winterreise cũng là cuối cùng của Schubert, bận bịu một lẽ sống và chết to tát hơn, có lẽ. Sáng tác về cuối đời của Franz Schubert vắng số ở tuổi 31, năm 1828, THIÊN-NGA CHI CA, phổ nhạc từ thơ của Ludwig Rellstab và Heinrich Heine, được xem là hợp (nhưng không hẳn) tuyển các ca khúc ôm gọn hỉ nộ ái ố, phiên chuyển từ bổng xuống trầm, tựa như bao thù hình của cuộc đời. Cũng trong chuỗi sự kiện, khán giả sẽ được chiêm ngưỡng bản dựng Der Doppelgänger (Nghiệp-căn hắt bóng) chuyển soạn tập ca khúc tột đỉnh của Schubert, nay còn khoác thêm bộ cánh hoàn toàn mới, qua bàn tay và khối óc của Claus Guth, vị đạo diễn opera hàng đầu và không bao giờ biết đầu hàng. 

Phổ nhạc hai nhà thơ cho thấy sự khác biệt: thơ của Ludwig Rellstab rất bóng-bẩy trau chuốt, còn thơ của Heinrich Heine rất ngang-ngược táo-bạo. Đồng hiện bên trong (và bên ngoài, chồng lên các lớp diễn giải song hành), qua vai diễn của Jonas Kaufman và dụng ý nghệ thuật của Claus Guth, ngoài hai bài đầu Liebesbotschaft và Kriegers Ahnung của Rellstab, chùm thơ còn lại của Heine dường như kích gợi hình ảnh đêm cuối cùng của người lính trước lúc tử trận sắp đặt bên cạnh những kỷ-niệm quá-khứ lúc trẻ đầy hoài-niệm của Rellstab.

Doppelgaenger/Credit: MonikaRittershaus

Kết thúc, với Der Doppelgänger thơ Heine, người lính - người chồng - nằm ác-mộng thấy mình về lại quê-hương cũ đến trước cổng nhà, và bất-ngờ thấy điềm báo mình sẽ chết. Qua bản dựng, Guth và Kaufmann đều chọn một cách tiếp cận giàu thể nghiệm tổng phổ của Schubert, như đảo thứ tự và chèn thêm các sáng tác khác của Schubert, song hành với bộ khung âm thanh diễn live lẫn hình chiếu ghi hình từ trước nhằm kích gợi liền mạch vốn chỉ thể hiện qua libretto. Các trình chiếu động bởi hãng sản xuất rocafilm và thiết kế ánh sáng, bởi Urs Schönebaum, nhuận thêm kết cấu lẫn bề dày của ánh sáng sân khấu.

Về âm nhạc của Schubert, chẳng đâu xa chính ở D. 967 N° 5 , hãy để ý về thủ pháp tiếng Ý gọi là “appoggiatura”: hai nốt nằm trong hoà-âm được nối dính bằng một nốt thứ ba, nó nhảy vọt lên cao hơn để rồi rơi xuống sát ngay nốt thứ nhì, như một thứ quả ngọt đầu cành đột-nhiên trĩu nặng trước vành tai nghe ngóng của người qua đường gặp đúng ngày lành tháng tốt. Nếu bồi thêm vào đấy tính-chất “chromatic” (từ tiếng Hy-Lạp cổ-đại χρῶμα, nghĩa là hiệu-quả «ngũ-sắc», khiến giai-điệu óng-ánh tựa vỏ ốc xà-cừ hoặc long-lanh như lăng-kính vạn-hoa, thông qua việc vận-dụng sáng-tạo những dấu hoá thăng giáng bất-thường nằm ngoài điệu-thức chính), thì những nét uốn lượn “appoggiatura” sẽ càng ngoạn-nhĩ ― tương-đương với cái mà hội-hoạ gọi là ngoạn-mục - cũng tức Sol⁷ và Do trong cái điệu-thức nửa trưởng nửa thứ rất đặc-trưng của cõi nhạc Schubert. Trong nguyên-phổ là Re dành cho tenor, chuyển-dịch về Do để theo sát tầm-cữ giọng hát baritone của Nhật-Quang, giọng ca sáng giá “được chọn mặt gửi vàng” cho Vĩnh Lạc, và From Alpha to Opera.

Ở chuỗi sự kiện, một trọng tâm chẳng kém quan trọng là 2 buổi biểu diễn trực tiếp, theo điển hình của truyền thống diễn tấu: một ca sĩ và một nghệ sĩ đệm đàn, một recital sẽ diễn ra tại không gian sảnh Steingraeber, giọng baritone Nguyễn Hoàng Nhật Quang và học giả kiêm nghệ sĩ trình diễn Vĩnh-Lạc, và kết thúc bằng Liederabend hoàn toàn bằng tiếng Việt, qua thơ tiếng Việt biên soạn của Vĩnh-Lạc.

1. Dẫn giải bình thơ Đức & Việt ngữ: CỬA SỔ THI-NHÂN ft. Trần Như Vĩnh-Lạc ⏰ 13:30, T7, 31.05.2025

2. Chiếu bản dựng DOPPELGÄNGER (Nghiệp-căn hắt bóng) ⏰ 19:00, T7, 31.05.2025

Không gian đọc The Lighthouse, Tầng 1 Nam Thi House, 152 Nam Kỳ Khởi Nghĩa, P. Bến Nghé, Q. 1, Tp.HCM

Credit: From Alpha to Opera

3. Liederabend / Recital in German (Nhật Quang – Vĩnh-Lạc): SCHWANENGESANG Schubert ⏰ 14:00, T7, 07.06.2025 

Steingraeber Hall, Tầng 1 Impressivo Klaviere & Flügel, 766/1 Sư Vạn Hạnh, P. 12, Q. 10, Tp.HCM

4. BẾ MẠC Biểu diễn bằng thơ Việt (Nhật Quang – Vĩnh-Lạc): THIÊN-NGA CHI CA Schubert ⏰ 14:00, CN, 08.06.2025

Trung tâm Văn học Nghệ thuật, Tầng 1, 81 Trần Quốc Thảo, Q. 3, Tp. HCM